Wierzby znane i mniej znane

  Któż z nas nie kojarzy początku wiosny z gałązkami przyozdobionymi szaro-białymi baziami?

Rodzaj: wierzba Salix sp.

Rodzina: wierzbowate Salicaceae

Zasięg występowania: przede wszystkim chłodna i subarktyczna strefa półkuli północnej, cała Europa, Azja, Ameryka Płn. i płn. Afryka. Nieliczne gatunki występują także na półkuli południowej, w Ameryce Południowej.

Siedlisko: najczęściej miejsca o wysokim poziomie wód gruntowych, często pobrzeża rzek, strumieni i rowów. Nawiązuje do tego nazwa rodzajowa Salix, która najprawdopodobniej pochodzi od złożenia celtyckich słów sal (=pobliże, sąsiedztwo) oraz lis (=woda).

Opis: w zależności od gatunku są to drzewa, krzewy lub krzewinki. Liście pojedyncze, podłużne lub jajowate, z krótkimi ogonkami, ustawione skrętolegle i opatrzone przylistkami. U niektórych gatunków kwitnienie rozpoczyna się jeszcze przed rozwojem liści, u innych równolegle do początku listnienia. Wierzby są dwupienne, co oznacza, że na jednej roślinie powstają kwiaty tylko jednej płci. Kwiaty bardzo drobne. Nie mają okwiatu, ale posiadają podłużną przysadkę u nasady. W kwiatach męskich znajduje się od 2 do 5 pręcików. W żeńskich jeden słupek. Aby dobrze przyjrzeć się pojedynczemu egzemplarzowi, należy użyć lupy. W jednym kwiatostanie znajduje się kilkaset kwiatów. Każdy z kwiatów opatrzony jest puchem kielichowym, dlatego zebrane razem w kotkowaty kwiatostan, tworzą puszystą całość, nazywaną potocznie bazią. Zapylania dokonują owady, dla których dodatkową zachętą jest słodki nektar, produkowany przez gruczoły miodnikowe, znajdujące się u nasady, zarówno pręcików, jak i słupka. Owocem jest wielonasienna torebka opatrzona włoskami, służącymi za aparat lotny.

 W Polsce rośnie dziko 31 gatunków wierzb – 25 gatunków rodzimych oraz 6 obcego pochodzenia. Wśród wierzb powszechne jest zjawisko krzyżowania się osobników różnych gatunków i tworzenia mieszańców.

 Poniżej prezentujemy kilka gatunków wierzb, które możemy spotkać na co dzień, nieopodal naszych domów.

Wierzba biała  Salix alba L. Nazwa gatunkowa alba pochodzi od łacińskiego słowa albus = biały, nawiązuje do białawo owłosionych liści. Nazwy ludowe: białowierzb, wierzba giętka, wierzba głowiasta, wierzba pospolita, wirba, wierzba polska, wierzba polna, wierzba przydrożna Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. white willow, white poplar; niem. Silberweide, Weissweide, cz. vrba bílá Opis: Drzewo do 30 m wysokości, szerokiej koronie i żółtej do jasnobrunatnej korze. Pędy miękko owłosione cały rok, młode pędy są długie i zwisające koloru żółtego lub oliwkowo brunatnego. Liście podłużnie lancetowate, dł. do 15 cm, brzegiem piłkowane, początkowo z obu stron jedwabisto owłosione, później już tylko po spodniej stronie, a z wierzchu pozostają pojedyncze włoski. Kwiaty pojawiają się jednocześnie z liśćmi. Kwitnienie IV-V. Warto wiedzieć: Drzewo to rośnie bardzo szybko i ma dużą zdolność tworzenia odrośli. Odmianą tego gatunku jest wierzba płacząca (‘Tristis’) o cienkich, zwisających do ziemi pędach

Liście wierzby białej. Wierzba płacząca nad stawem w Kowarach.

Wierzba krucha Salix fragilis L. Nazwa gatunkowa fragilis oznacza roślinę łamliwą i kruchą, pochodzi od łacińskiego słowa fragio = łamię, kruszę. Nazwy ludowe: kruchowierzb, wierzba przydrożna, wierzba zaroślowa, wierzba polna, kruchodrzew Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. brittle willow, crack willow; niem. Bruchweide, Buschweide, Fieberweide, Knackweide, cz. vrba křehká Opis: Drzewo o krótkim pniu i niezwisających gałązkach. Często ogławiane. Boczne gałązki łatwo odłamują się (stąd nazwa). Liście błyszczące, początkowo delikatnie jedwabiste, później nagie, od spodu błękitnozielone. Kwitnienie IV-V.	Liście wierzby kruchej. Pień wierzby kruchej.
Wierzba iwa Salix caprea L. Nazwa gatunkowa caprea pochodzi od słowa capreus = kozi, jedzony przez kozy, oznacza roślinę będącą pożywieniem kóz. Nazwy ludowe: wierzba palmowa, wierzba kozia Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. goat willow, great sallow, common willow, pussy willow; niem. Hohlweide, Palmweide, Pfeifenweide, Pfeifenholz, Sale, Salweide, Ziegenweide, cz. vrba jívá Opis: Drzewo do 22 m wysokości, o słabo łukowato wygiętych konarach i z reguły jednym pniu i szarej korze. Liście nie dłuższe niż dwukrotna szerokość, pomarszczone, o ostrym wygiętym w bok wierzchołku i bardzo drobnym szaro-zielonym kutnerze od spodu. Charakterystyczne dla tego gatunku są złociste bazie na drzewach męskich. Kwitnienie III-IV, najwcześniej na wiosnę,tuż przed rozwojem liści. Warto wiedzieć: Jedna z najlepszych miododajnych wierzb. Jej gałązki służą do dekoracji palm wielkanocnych i wiosennych bukietów.	Wierzba iwa na łące w Kowarach. Kwiatostany męskie wierzby iwy.
Wierzba szara Salix cinerea L. Nazwy ludowe: wierzba łoza, wiklina, łoza Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. gray willow, grey willow, common sallow; niem. Aschweide, aschgraue Weide, Graue Weide, Grauweide, cz. vrba popelavá Opis: szeroko rozrośnięty, kopulasty krzew do 6 m wys. Pędy grube, aksamitnie szaro owłosione, co odróżnia ją od wierzby iwy. Liście eliptyczne, krótko zaostrzone, młode filcowato owłosione z obu stron, później tylko od spodu. Kwitnienie III-IV.	Kwiatostany żeńskie wierzby szarej.
Wierzba purpurowa Salix purpurea L. Nazwy ludowe: wiklina Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. purple osier willow, purple willow; niem. Purpurweide, Korbweide, Bartweide, Purpur-Weide, cz. vrba nachová Opis: krzew do 6 m wysokości o pędach połyskujących, na początku koloru purpurowego, później zielono-szarego. Liście łopatkowato lancetowate, dł. do 13 cm, na dole całobrzegie, na górze piłkowane, nagie. Kwiaty pojawiają się wcześniej lub jednocześnie z liśćmi. Kwitnienie III-IV. Wierzba wiciowa Salix viminalis L. Nazwy ludowe: witwa, konopiana, wierzba długolistna Nazwy zwyczajowe w innych językach:  ang. basket willow, common osier; niem. Bandweide, Fahlweide, Fischweide, Flechtweide, Handweide, Hegeweide, Korbweide, cz. vrba košíkářská Opis: Krzew do 10 m o długich, giętkich żółtawych gałęziach wyrastających z krótkiego, sękatego, łuszczącego się pnia. Liście ciemne i pomarszczone z wierzchu, jedwabisto białe od spodu, bardzo wąskie (do 20 x 1cm), o gładkim brzegu. Kwitnienie III-IV.	Wierzba wiklina przy linii kolejowej w Kowarach.

Do mniej znanych wierzb należą cenne botanicznie gatunki, o niewielkich rozmiarach, na co dzień spotykane tylko w określonych regionach Polski. Spośród tych gatunków, na stokach Karkonoszy występują m.in. wierzba lapońska i wierzba zielna (które można również podziwiać w Żywym Banku Genów).

Wierzba lapońska Salix lapponum L. Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. Lapand willow, downy willow; niem. lappländische Weide; cz. vrba laponská. Występowanie: płn. Europa (gł. Półwysep Skandynawski), alpejskie rejony Europy, płn. Azja, obszary podbiegunowe; w Polsce rzadka, na wschodzie (Mazury, Wyżyna Lubelska) i w Karkonoszach. Opis:: krzew do wysokości 2 m o wzniesionych, powyginanych gałązkach. Młode pędy srebrzyście owłosione. Liście eliptyczne, podwinięte, do 7 cm długości, młode wierzchem gęsto owłosione, z czasem łysiejące, spodem biało-szaro kutnerowate. Kwiaty męskie zebrane w jajowate siedzące kotki do 3 cm dł., żeńskie zebrane w kotki do 8 cm dł. osadzone na długich szypułkach, gęsto owłosione. Kwitnienie V-VII, tuż przed listnieniem

Wierzba lapońska nad Kotłem Wielkiego Stawu.

Wierzba zielna Salix herbacea L. Nazwy ludowe: wierzba nibyzielna. Nazwy zwyczajowe w innych językach: ang. pylmy willow, dwarf willow; niem. Krautweide, Kraut-Weide; cz. vrba bylinná Występowanie: obszary arktyczne Europy i Ameryki Pn., góry Wielkiej Brytanii oraz środkowej i południowej Europy; w Polsce występuje w górach w piętrze halnym, rzadziej w piętrze kosówki czy turniowym. Stanowiska w wyleżyskach, na wilgotnych skałach i w luźnych kamienistych murawach na podłożu bezwapiennym. Opis:: niska, krzewinka, o cienkich płożących się i zakorzeniających, ulistnionych gałązkach. Liście okrągławe do 2 cm długości, brzegiem karbowane, o bardzo krótkim ogonku. Kwiatostany, o krótkich szypułach, rozwijają się na wierzchołkach ulistnionych gałązek. Kwitnienie VII-VIII

Wierzba zielna nad Śnieżnymi Kotłami.

 Wierzby znalazły swoje miejsce w kulturze. Od dawien dawna wykorzystywano ich miękkie drewno i giętkie pędy, stosowano je w lecznictwie, a nawet kulinariach. Nadawano im przy tym właściwości magiczne, wprowadzając wierzby do barwnego świata wierzeń i zabobonów. 

Wykorzystanie:Miękkie drewno wierzb stosowane było niegdyś do wyrobu koryt, niecek, szufli i podobnych sprzętów gospodarstwa domowego dawnej wsi. Korę wierzb wykorzystywano do barwienia skór i wełny. Do dziś z gałęzi ogławianych drzew, a także pędów wierzby purpurowej wyrabia się kosze. A w niektórych krajach korę wierzby wciąż wykorzystuje się w garbarstwie. 

Właściwości zdrowotne:Kora wierzb była od wieków wykorzystywana, jako surowiec lekarski przy bólach stawów, reumatyzmie i gorączkach. Stosowano głównie korę wierzby białej Salix alba, która później została wykorzystana, jako źródło kwasu salicylowego, prekursora aspiryny. Obok wierzby białej najczęściej wykorzystywana w lecznictwie była również wierzba purpurowa Salix purpurea. Współcześnie wierzby wykorzystywane są jako lek przy schorzeniach reumatologicznych, nerwobólach, stanach pobudzenia nerwowego, bezsenności, przeziębieniach, a także jako lek ściągający (garbnikowy) w nieżytach jelit oraz w postaci okładów na rany i wrzody. Surowiec lekarski pozyskuje się wiosną, przed pojawieniem się liści. Korę zbiera się jedynie z gałązek ściętych przy wyrębie lub ogławianiu drzew. Z dwu- lub czteroletnich gałęzi usuwa się boczne gałązki, następnie zdejmuje korę odcinkami o dł. 20 cm i grubości do 2 mm, nacinając gałązki wpierw poprzecznie, potem wzdłuż, a później suszy w cieniu lub na słońcu, w temp. do 40°C. 

Wierzby jako rośliny jadalne: W przeciwieństwie do gorzkiego smaku gałązek i liści, świeże kwiatostany wierzb iwy i wikliny nie są aż tak gorzkie i mogą być w miarę smaczną wiosenną przekąską. W przypadku kwiatostanów żeńskich, należy je spożywać przed wykształceniem puchu. 

Jeśli chodzi o kulinarne wykorzystanie wierzb w innych rejonach świata, to na uwagę zasługują tundrowe gatunki, które cieszyły się powodzeniem w kuchni ludów północy. Eskimosi uznawali na wpół strawione pędy wierzby w żołądkach reniferów, za przysmak. Czukczowie powszechnie kwasili duże ilości ulistnionych gałązek Salix boganidensisw dołach ziemnych. 

Wierzenia i przesądy:Wierzby wzbudzały w ludziach dwojakie uczucia. Stare dziuplaste wierzby kojarzono z ciemnymi mocami. Wolnostojące, pośród pól, miały być mieszkaniem diabłów i czartów. Ze względu na strach przed nimi, nie niszczono wierzb. Stąd wzięły się także przysłowia „Kręci jak diabeł suchą wierzbą” czy „Śmieje się jak diabeł w suchej wierzbie”. Mawiano przy tym, że w wierzby często grom trafia, dlatego nie należy pod nimi szukać schronienia. 

Z drugiej strony wierzby były symbolem odradzającego się na wiosnę życia. Z uwagi na szybki wzrost i możliwość ogławiania, były cenione, jako nieustanne źródło opału. Przypisywano im niezwykłą płodność i witalność. W domach, wierzbowym witkom oraz palmom wielkanocnym nadawano zadanie ochronne. Gałązki wierzby służyły zarówno do ochrony przed suszą, ściągając deszcz, jak również zapobiegały powodziom. Umieszczone w oknie ujarzmiały burze, chroniąc domostwo. Natomiast splecione w palmę wielkanocną, służyły zarówno, jako narzędzie domowych egzorcyzmów (uderzenie miało wygonić z ciała delikwenta ukrytego tam diabła), jak również zapewniało powodzenie i zdrowie. 

Sama Niedziela Palmowa, zwana była niegdyś Niedzielą Wierzbową. Znany był także zwyczaj „budzenia” domowników w Niedzielę Palmową, poprzez smagnie gałązkami wierzbowymi i recytowanie krótkiego wierszyka typu: